“Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı uzaya fırlar mıydı?”
-Çocuk
ÖNCE ÇOCUKLAR en iyi oldukları şeyi yaptılar ve yetişkinleri şaşkına çeviren akıl ve hayal gücü dolu sorularını sıraladılar: Deniz neden tuzludur? Neden kendimi gıdıklayamıyorum? Solucan yemek normal mi? Nasıl aşık oluruz? Tanrı kimdir? Neden uçamıyoruz? Çişimiz neden sarı? Uzay ne kadar uzak? Rüyalar neden yapılmıştır? Hepimiz akraba mıyız? Neden bazı insanlar kötüdür? Dünya neden yuvarlak? Zamanda yolculuk mümkün mü? Arı arıyı sokar mı? Ve daha onlarca soru…
SONRA dünyaca ünlü bilim insanları, yazarlar, filozoflar, sanatçılar her soruyo, sanki kendi çocuklarına anlatırmış gibi basit ve keyifli bir dille yanıtladır: Alain De Botton, Richard Dawkins, Noam Chomsky, David Nicholls, Jarvis Cocker, Marcus Chown, Jim Al-Khalili, Philippa Gregory, David Eagleman, Philip Pullman, Sir David Attenborough, A. C. Grayling, Kelly Holmes ve daha onlarca hayli mühim insan.
VE ORTAYA, göreceği ilgi yüzünden kapaktaki ineği (ve onun uzun zamandır içine attığı sıkıntısını!) ünlü yapacak bu kitap ortaya çıktı.
***
Gerçeğin ve güzelin peşinde koşmak, öyle bir etkinlik alanıdır ki, hayat boyu çocuk kalmamızı sağlar.
Albert Einstein
İÇİNDEKİLER
Editörün Notu xv
Büyük Teşekkürler xviii
Hâlâ keşfedilmemiş hayvanlar var mı? Sir David Attenborough 1
Solucan yememde bir sakınca var mı? Bear Grylls 3
Atom nedir? Marcus Chown 5
Neden yetki hep yetişkinlerdedir? Miranda Hart 7
Kan neden mavi değil de kırmızıdır? Dr. Christian Jessen 9
Rüyalar nasıl yapılır? Alain de Botton 11
Yürüyerek dünyanın etrafını dolaşmak ne kadar sürer? Rosie Swale-Pope 13
Neden müzik var? Jarvis Cocker 15
Uzaylılar gerçekten var mı? Dr. Seth Shostak 17
Rüzgâr nereden gelir? Antony Woodward ve Rob Penn 19
Neden diğer hayvanların değil de dinozorların soyu tükendi? Dr. Richard Fortey 21
Pastanın tadı neden bu kadar güzel? Lorraine Pascale 23
Bitkiler ve ağaçlar nasıl oluyor da küçücük bir tohumdan gelişiyor? Alys Fowler 25
Maymunlar neden muz sever? Daniel Simmonds 27
Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir? Derren Brown 29
Küresel ısınma nedir? Dr. Maggie Aderin-Pocock 31
Neden hıçkırırız? Harry Hill 33
Uzay neden ışıl ışıldır? Sir Martin Rees 35
Neden hayvanlar bizim gibi konuşamaz? Noam Chomsky 37
Yazarlar öykülerindeki karakterleri nasıl yaratır? Dame Jacqueline Wilson 39
Arabalar nasıl çalışır? David Rooney 41
Neden kendi kendimi gıdıklayamıyorum? David Eagleman 43
İlk evcil hayvan sahibi kimdi? Celia Haddon 45
Gezegenler neden yuvarlaktır? Profesör Chris Riley 47
Arı arıyı sokar mı? Dr. George McGavin 49
Yiyecekleri neden pişiririz? Heston Blumenthal 51
Sporda kaybettiğiniz zaman pes etmemeyi nasıl başarırsınız? Dame Kelly Holmes 53
Neden tuvalete gideriz? Adam Hart-Davis 55
Aslanlar neden kükrer? Kate Humble 57
Neden para kullanıyoruz? Robert Peston 59
İlk kitabı kim yazdı? Profesör Martyn Lyons 61
Neden fillerin hortumu var? Michaela Strachan 63
Neden bazı insanlar kötüdür? Dr. Oliver James 65
Ağaçlar soluduğumuz havayı nasıl üretir? Dr. David Bellamy 67
Evren hiçlikten başladıysa nasıl oldu da bir şeye dönüştü? Dr. Simon Singh 69
İnsanların deri rengi neden birbirinden farklıdır? Carl Zimmer 71
Kuzey kutbu ile güney kutbu tamamen eriyecek mi? Dr. Gabrielle Walker 73
“İyilik” nereden gelir? A. C. Grayling 75
Güneş neden bu kadar sıcak? Dr. Lucie Green 77
Soyu tükenme tehlikesi en fazla olan hayvan hangisidir? Mark Carwardine 79
Neden kızların bebeği olur da erkeklerin olmaz? Dr. Sarah Jarvis 81
Yerçekimi nedir ve neden uzayda yerçekimi yoktur? Dr. Nicholas J. M. Patrick 83
Neden sonsuza dek yaşayamayız? Richard Holloway 85
Su bulutların içine nasıl girer de sonra yağmur olup yağar? Gavin Pretor-Pinney 87
Neden yarasalar dışındaki uçan hayvanların tüyleri vardır? John “Jack” Horner 89
Beynim beni nasıl kontrol ediyor? Barones Susan Greenfield 91
Şefler yemek tarifleri için nereden fikir alır? Gordon Ramsay 93
Hepimiz akraba mıyız? Dr. Richard Dawkins 95
Bütün kar tanelerinin şeklinin farklı olduğunu nereden biliyoruz? Justin Pollard 99
Zaman hızlı geçmesini istediğinizde neden yavaş geçer? Claudia Hammond 103
İlk metal aletleri kim yaptı? Neil Oliver 105
Gazlı içeceklerdeki baloncuklar şişeye nasıl girer? Steve Mould 107
Gökyüzü neden mavidir? Simon Ings 109
Seyirciler gürültü yaparken sporcular nasıl konsantre olur? Colin Montgomerie 111
Maymunlarla tavukların ortak özelliği var mı? Dr. Yan Wong 113
Yazı yazmayı ilk nasıl öğrendik? John Man 115
Neden bilimciler mikropları inceler ve ben neden onları göremiyorum? Joanne Manaster 119
Kutup ayısı ya da aslan yiyen insanlar var mı? Benedict Allen 121
Ayın şekli neden değişir? Profesör Chris Riley 123
Sayılar sonsuza dek gider mi? Marcus du Sautoy 125
İlk tohum nereden geldi? Dr. Karen James 127
Olimpiyat oyunlarına katılmak için ne yapmak gerek? Jessica Ennis 129
İlk sanatçı kimdir? Michael Wood 131
Ben neden yapıldım? Profesör Lawrence Krauss 133
Penguenler neden kuzey kutbu’nda değil de güney kutbu’nda yaşar? Vanessa Berlowitz 135
Uçak nasıl uçar? David Rooney 137
En güçlü hayvan hangisidir? Steve Leonard 139
Şehirlere isimlerini kim verdi? Mark Forsyth 141
Su neden ıslaktır? Roger Highfield 143
İskeletim olmasaydı neye benzerdim? Profesör Joy S. Gaylinn Reidenberg 147
İnekler havayı kirletir mi? Tim Smit 149
Fikirler yazarların aklına nasıl gelir? Philip Pullman 153
Çikolatayı kim buldu? Joanne Harris 157
Neden erkeklerde sakal çıkar da kadınlarda çıkmaz? Dr. Christian Jessen 159
Şeker zararlı mıdır? Annabel Karmel 161
Mısır’daki piramitler nasıl yapıldı? Dr. Joyce Tyldesley 163
Gökyüzü gece neden karanlıktır? Christopher Potter 165
Aklınıza resmini çizecek bir şey gelmiyorsa ne yapmalısınız? Tracey Emin 167
Elektrik nasıl üretilir? Profesör Jim Al-Khalili 169
Büyük iskender kurbağaları sever miydi? Bettany Hughes 173
Kemiklerimiz neden yapılmıştır? Profesör Alice Roberts 175
Bir teknede aç susuz kalsaydınız ne yapardınız? Roz Savage 177
Kedim nasıl oluyor da her kaybolduğunda evin yolunu bulabiliyor? Dr. Rupert Sheldrake 179
Dünyanın içinde ne var? Profesör Iain Stewart 181
Tanrı kimdir? Julian Baggini 183
Meg Rosoff 184
Francis Spufford 185
Dünyada kaç çeşit kınkanatlı vardır? Dr. George McGavin 189
Uzay ne kadar uzakta? Marcus Chown 191
Şimşek nasıl oluşur? Profesör Kathy Sykes 193
Neden bazıları diğerlerinden daha uzun boyludur? Katie Woodard 197
Çiş neden sarıdır? Sally Magnusson 199
Romalıların katıldığı en büyük savaş hangisidir? Gary Smailes 201
Neden sıkılıyorum? Profesör Peter Toohey 205
Ağzımızda gerçekten de canavaryus umacikus bakterileri var mı? Liz Bonnin 207
Neden geceleri uyuruz? Russell G. Foster 211
Günün birinde zamanda geri gidebilecek miyiz? Dr. John Gribbin 215
Ateş nasıl yanar? Dr. Bunhead 217
Neden tek bir büyük ülke yok da bir yığın ülke var? Dan Snow 221
Beni ben yapan nedir? Profesör Chris Stringer 223
Profesör Gary Marcus 224
Michael Rosen 225
Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya fırlar mıydı? Mary Roach 227
Deniz neden tuzludur? Mark Kurlansky 231
İnternet ne işe yarar? Clay Shirky 235
Michelangelo nasıl bu kadar ünlü oldu? Rahibe Wendy Beckett 237
Nasıl âşık oluruz? Jeanette Winterson 239
David Nicholls 240
Robin Dunbar 241
İçimi açıp midemi çözselerdi uzunluğu kaç metre gelirdi? Dr. Michael Mosley 245
Neden alfabe diye bir şey var? John Man 247
Neden kardeşlerimle durmadan kavga ediyorum? Profesör Tanya Byron 251
Gökkuşağı neden yapılmıştır? Antony Woodward ve Rob Penn 253
İnsanlar ne zaman yemek tarifi kullanmaya başladı? Mario Batali 255
Ay neden parlar? Dr. Heather Couper 257
Okyanuslar nereden geldi? Dr. Gabrielle Walker 259
Neden salyangozların kabuğu var da sümüklüböceklerin yok? Nick Baker 261
Makaslananlar 262
Katkıda Bulunanlar 275
EDİTÖRÜN NOTU
Oğlum iki yaşında ve sorular sormaya başladı bile. Kısa süre önce anaokulundan eve dönerken parmağını uzatıp Ay’ı gösterdi ve “Mu ni?” diye sordu. Şimdilik, bu soruya “O Ay” yanıtını vermek yeterli ama Ay’ın neden yapıldığı, ne kadar uzakta olduğu, acaba orada balık yaşayabilir mi gibi sorularla karşılaşmama çok da uzun zaman olmadığını biliyorum.
Çocukların sorduğu soruların yanıtlarını –hiç değilse bir kısmını– bir zamanlar öğrenmişsek bile, büyük ihtimalle çoğunu unutmuşuzdur ya da bölük pörçük hatırlarız. Bu noktada bir uzmanın bize doğru yanıtı olabildiğince basite indirgeyerek verdiğini düşünün. BÜYÜK SORULAR’ın çıkış noktası buydu.
On ilkokulda, yaşları dört ila on iki arasında değişen binlerce çocuktan, yanıtını en fazla merak ettikleri soruları yazmalarını istedik. Sonuçlar akıl almaz, hayranlık uyandırıcı ve komikti. İçlerinde “Uzay neden pırıl pırıldır?”, “İlk evcil hayvan sahibi kimdi?” ya da “Arı arıyı sokar mı?” gibi sevimli ve alışılmadık soruların yanı sıra, “Elektrik neden yapılmıştır?” ya da “Okyanuslar nereden gelir?” gibi şeytana pabucunu ters giydiren sorular da vardı. Birkaç soru da doğrudan derin felsefi bilmecelerin kalbine nişan almıştı: “Savaşlar neden çıkar?”, “Nasıl âşık oluruz?” ve “İyilik nereden gelir?” gibi.
Çocukların kendi elleriyle bize yazdıkları sorular arasında vücut işlevleriyle ilgili pek çok soru vardı. “Çiş neden sarıdır?” epeyce merak konusu olan bir soruydu. Uzayın gizemli yönleri besbelli ki pek çok çocuğun kafasını kurcalıyordu; hayvanların –tavuklar, inekler ve maymunlar– çocukların ilgisini fazlasıyla çekmesi hiç de şaşırtıcı değildi. Fakat içlerinde öyle dahiyane bir soru vardı ki, yukarıdakilerin hepsini kapsıyordu – inekler, kalınbağırsaklar ve uzay yolculuğu: “Bir inek bir yıl boyunca osurmayıp biriktirdiği gazı bir kerede osursaydı, uzaya uçabilir miydi?”
Bu sorularla karşılaşan dünyanın sayılı uzmanları acaba nasıl yanıtlar verdiler? Uzmanlarımızın verdiği yanıtlar şaşırtıcı ve içtendi. İşleri başlarından aşkın olduğu halde hepsi de, NSPCC (Birleşik Krallık’taki önde gelen çocuk koruma derneği) yararına bu kitabın hazırlanması için zaman ayırdı.
Bear Grylls, zoru başarıp solucanın besleyici değerini açıkladı. Jessica Ennis, 2012 Olimpiyat Oyunları’ndan tam iki ay önce e-posta ile Olimpiyatçılara ilham verecek bir mesaj gönderdi. Derren Brown, kafasındaki o etkileyici gri maddeyi seferber edip “Dünyadaki en güçlü şey insan beyni midir?” sorusunu yanıtladı. Hiçbir soru garip karşılanmadı. “Büyük İskender kurbağaları sever miydi?” sorusunu yönelttiğimiz tarihçi Bettany Hughes bize göz kırpmakla yetindi.
Bu kitap, çocukların yönelttiği sorulara yegâne doğru yanıtı verdiği iddiasında değildir. Kitap, her uzmanın, çocuğun kendine has sorusuna verdiği kişisel yanıtlardan oluşan bir antolojidir. Bu fikirlerin keyfini çıkaracağınızı ve kendi metan gazının enerjisiyle stratosferde süzülen ineğin zihinsel imgesinin yanı sıra, kitaptaki diğer yanıtlardan da bir şeyler kazanacağınızı umuyoruz. (Bilim ya